Co to inkwizycja? To instytucja kościelna powołana w średniowieczu w celu walki z herezją. Jej historia sięga XII wieku, kiedy to papież Lucjusz III zlecił biskupom przeprowadzanie dochodzeń mających na celu wykrycie i ukaranie heretyków. W późniejszych wiekach inkwizycja odegrała szczególnie dużą rolę w Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech. Choć kojarzy się głównie z prześladowaniami i okrucieństwem, to instytucja ta miała też swoje jaśniejsze oblicze i odegrała pewną rolę w rozwoju prawa.
Kluczowe wnioski:- Inkwizycja była instytucją kościelną do walki z herezją w średniowieczu.
- Zaczęła działać w XII wieku z polecenia papieża.
- Odegrała szczególnie dużą rolę w Hiszpanii i Portugalii.
- Kojarzy się z prześladowaniami, ale miała też znaczenie dla rozwoju prawa.
- Zakończyła działalność na początku XIX wieku.
Co to inkwizycja? - geneza
Inkwizycja była instytucją kościelną powołaną do walki z herezją. Jej początki sięgają XII wieku, kiedy to papież Lucjusz III polecił biskupom przeprowadzanie dochodzeń mających na celu wykrycie i ukaranie heretyków. Początkowo inkwizytorzy nie mieli specjalnych uprawnień i musieli polegać na pomocy świeckich władz. Z biegiem czasu ich kompetencje jednak rosły.
Pierwszy traktat dotyczący inkwizycji powstał w 1248 roku. Jego autorem był inkwizytor Robert le Bougre. Zawierał on wskazówki, jak rozpoznać heretyków i jakich metod używać podczas przesłuchań. Traktat ten stał się swego rodzaju podręcznikiem dla późniejszych inkwizytorów.
Początki hiszpańskiej inkwizycji
Na Półwyspie Iberyjskim inkwizycja pojawiła się w XIII wieku. Początkowo jej zadaniem było zwalczanie ruchu albigensów we Francji, później skupiła się na tępieniu innych ruchów heretyckich. Od 1478 roku hiszpańska inkwizycja stała się odrębną instytucją podlegającą bezpośrednio papieżowi. Odegrała bardzo dużą rolę zwłaszcza po zjednoczeniu Hiszpanii przez Ferdynanda Aragońskiego i Izabelę Kastylijską pod koniec XV wieku.
Co to inkwizycja? - okres średniowiecza
W okresie średniowiecza inkwizycja stopniowo rozszerzała zakres swojego działania i uprawnień. Początkowo zajmowała się głównie zwalczaniem ruchów heretyckich, z czasem coraz częściej oskarżała także o czary, wróżbiarstwo czy bigamię. Rosła też rola tortur jako metody wymuszania zeznań. Niektórzy historycy oceniają, że w ciągu kilkuset lat działalności śmierć mogło ponieść nawet do 100 tysięcy osób skazanych przez trybunały inkwizycyjne.
Jednocześnie trzeba podkreślić, że choć kojarzy się głównie z okrucieństwem, to inkwizycja przyczyniła się też do pewnego ucywilizowania ówczesnego wymiaru sprawiedliwości. Po raz pierwszy oskarżonym zaczęto stawiać konkretne zarzuty i zapewniano im minimum prawa do obrony. Był to ważny krok na drodze do nowożytnego systemu sprawiedliwości karnej.
Inkwizycja rzymska
Oprócz Hiszpanii duże znaczenie miała również inkwizycja we Włoszech, zwana inkwizycją rzymską. Powstała w 1542 roku i była bezpośrednio podległa Kongregacji Świętego Oficjum przy Stolicy Apostolskiej. W odróżnieniu od Hiszpanii, włoscy inkwizytorzy skupiali się głównie na zwalczaniu herezji wśród duchownych i intelektualistów.
Włoska inkwizycja była też znacznie łagodniejsza od hiszpańskiej jeśli chodzi o stosowane kary. Rzadziej stosowano tortury, a kary śmierci niemal nie zdarzały się. Mimo to włoscy inkwizytorzy zdołali doprowadzić do spalenia na stosie między innymi Giordana Bruna czy uwięzienia Galileusza.
Co to inkwizycja? - hiszpańska inkwizycja
Bez wątpienia najbardziej znaną odmianą inkwizycji była ta działająca w Hiszpanii. Powstała w 1478 roku i bardzo szybko stała się potężnym narzędziem w rękach królów katolickich do walki nie tylko z herezją, ale też z przeciwnikami politycznymi czy obcymi kulturowo grupami takimi jak Żydzi i Arabowie.
Hiszpańska inkwizycja ze względu na skalę represji i okrucieństwo stała się symbolem nietolerancji i fanatyzmu religijnego.
Trybunały inkwizycyjne w Hiszpanii w ciągu 350 lat działalności mogły skazać na śmierć od 3 do nawet 5 tysięcy osób. Liczba ofiar jest trudna do oszacowania, ale z pewnością była znaczna i stanowi mroczną kartę w historii Kościoła katolickiego.
Metody hiszpańskiej inkwizycji
Hiszpańscy inkwizytorzy słynęli z bezwzględności i okrucieństwa stosowanych metod. Powszechnie stosowali tortury wobec oskarżonych, by wymusić przyznanie się do winy. Najczęstsze kary to spalenie na stosie, chłosta, więzienie lub konfiskata mienia.
Jednocześnie należy podkreślić, że w odróżnieniu do wcześniejszych trybunałów kościelnych hiszpańska inkwizycja gwarantowała oskarżonym pewne minimum prawa do obrony. Nie zmienia to jednak faktu, że była ona narzędziem terroru i represji.
| Liczba ofiar śmiertelnych | 3 000 - 5 000 |
| Okres działalności | 1478 - 1834 |
| Najczęstsze kary | Spalenie na stosie, więzienie, chłosta |
Co to inkwizycja? - inkwizycja w Portugalii
Podobnie jak w Hiszpanii, również Portugalia miała własną inkwizycję zajmującą się zwalczaniem herezji i domniemanych przeciwników władzy. Powstała w 1536 roku za panowania króla Jana III. Podlegała bezpośrednio królowi, co czyniło ją narzędziem do realizacji także celów świeckich.
Portugalska inkwizycja słynęła przede wszystkim z masowych procesów przeciwko tzw. marranom, czyli Żydom nawróconym na chrześcijaństwo. Zmuszano ich do wyparcia się judaizmu, w przeciwnym razie groziła kara śmierci. Ofiarą prześladowań padło dziesiątki tysięcy osób.
Ostatecznie portugalska inkwizycja została zniesiona dopiero w 1821 roku, prawie 300 lat po jej powstaniu. Jej działalność pozostawiła ogromną traumę w społeczeństwie portugalskim.
Co to inkwizycja? - koniec działalności
Choć inkwizycja kojarzy się przede wszystkim ze średniowieczem, to w niektórych krajach przetrwała znacznie dłużej, nawet do początków XIX wieku. Ostatecznie zanikła wraz z nastaniem idei oświecenia i rozdziału Kościoła od państwa. Papież Pius VII oficjalnie zniósł inkwizycję w 1816 roku.
Dziedzictwo inkwizycji do dziś budzi kontrowersje. Z jednej strony przez wieki była ona narzędziem prześladowań i nietolerancji. Z drugiej, paradoksalnie przyczyniła się do pewnej humanizacji prawa i wymiaru sprawiedliwości. Te niejednoznaczne oceny sprawiają, że jej historia wciąż fascynuje i skłania do refleksji.
Podsumowanie
Co to inkwizycja? To przede wszystkim instytucja kościelna, która przez stulecia odegrała bardzo ważną, choć kontrowersyjną rolę. Jej historia pełna jest mroku, ale też pewnych pozytywnych aspektów.
Inkwizycja została powołana przez Kościół katolicki w średniowieczu do walki z herezją. Stopniowo rozszerzała swoją działalność również na inne "przestępstwa" - magię, wróżbiarstwo czy nawet niewierność małżeńską. Choć głównie kojarzy się z okrucieństwem, to przyczyniła się też do pewnej humanizacji prawa.
Największą rolę odegrała zwłaszcza w Hiszpanii i Portugalii. Tamtejsze trybunały inkwizycyjne skazały na okrutne kary dziesiątki tysięcy ludzi. Była wykorzystywana do realizacji celów politycznych, społecznych i religijnych.
Ostatecznie inkwizycja straciła rację bytu w XIX wieku, wraz z postępem idei oświeceniowych. Do dziś pozostaje symbolem nietolerancji, ale jej ocena nie jest jednoznaczna.
